Fake newsy niewątpliwie zawładnęły współczesnym światem. Chociaż pierwsze fake newsy pojawiały się już w starożytności, to przez długi czas termin ten nie był zbyt popularny. Dopiero błyskawiczny rozwój Internetu i bezpośrednich form komunikacji znacznie ułatwił szybkie rozprzestrzenianie treści w sieci i poza nią. Nie minęło dużo czasu a fałszywe informacje upowszechniły się w obrębie każdego medium. Co gorsze, stanowią bardzo poważne zagrożenie dla osób, firm czy państw, przeciwko którym są wymierzone. Chcesz dowiedzieć się więcej na ten temat? Przeczytaj nasz artykuł i sprawdź czym dokładnie są fake newsy i jak się przed nimi chronić.
Definicja fake newsów - nie taka prosta jak się wydaje
Określenie “fake news” to neologizm, który z języka angielskiego tłumaczy się po prostu jako “fałszywa informacja”. Są to zatem treści, które nie są prawdziwe lub nie do końca prawdziwe, ale mają za takie uchodzić. Publikowane w serwisach informacyjnych wiadomości, wpisy w social mediach i artykuły na stronach www mają przekonać odbiorców, żeby uwierzyli w podawaną “prawdę”.
Fake newsy przyjmują dowolne formy. To nie tylko teksty, ale również zdjęcia, grafiki, filmy - po obróbce graficznej, której celem jest zmanipulowanie przekazu.
Zdaniem niektórych naukowców fake newsy pojawiały się już w XIV w. p.n.e.! Podobno pierwszy na świecie fake news znalazł się w babilońskim eposie o Gilgameszu. W ciągu kolejnych wieków fake newsy również się pojawiały. Szczególnie często sięgali po nie władcy i partie rządzące. Tworzyli przy ich pomocy przekonania i stanowiska, które nie były prawdziwe, ale przynosiły im korzyść.
Pierwsza oficjalna definicja fake newsa skupiała się na treściach tworzonych wyłącznie dla zysku. Rozpowszechnianie fake newsów miało przynosić korzyści materialne, polityczne lub prestiżowe. Obecnie, jako fake news klasyfikuje się każdą fałszywą informację, która pojawia się w telewizji, gazetach, na portalach internetowych czy w social mediach. W tak przyjętym kontekście uznajemy również błędne informacje, które są efektem wyłącznie przypadkowej pomyłki autora lub dziennikarza.
Istnieje zatem nagląca potrzeba ujednolicenia pojęcia fake newsów. Znacznie zatarła się granica między informacjami celowo wprowadzającymi w błąd a pomyłkami, satyrą i żartem. Coraz częściej osoby lub instytucje nadużywają pojęcia fake news. Określają tak prawdziwe treści, jeśli zawierają nieprzychylne dla nich informacje.
Najlepszą definicją fake newsów wydaje się zatem ta, która uwypukla najważniejsze cechy zjawiska:
- wiadomości i informacje, które opierają się na dezinformacji - celowej lub przypadkowej,
- rozpowszechniane są zarówno przez drukowane media tradycyjne, jak i media elektroniczne lub internetowe oraz media społecznościowe,
- najczęściej tworzone z myślą o oszustwie, zaszkodzeniu innej osobie lub instytucji, uzyskaniu korzyści finansowych lub politycznych,
- wykorzystują sensacyjne, emocjonalne, przesadzone i fałszywe nagłówki w celu przyciągnięcia uwagi.
Rodzaje fake newsów - próba uporządkowania zbyt szerokiego pojęcia
Pojęcie fake newsów to jednak wciąż niezwykle szeroki zakres treści. Informacje uznawane za fałszywe mają różnorodne rodzaje, odmienne motywacje publikacji, różne sposoby rozpowszechniania i dystrybucji. W związku z tym, wyróżniamy kilka gatunków fake newsów, które mają swoje charakterystyczne cechy.
Clickbait
To najprawdopodobniej najczęściej występujący rodzaj fake newsa. Clickbait przyjmuje formę przesadnie wyolbrzymionych nagłówków, tytułów lub miniaturek zdjęć, które przyciągają uwagę użytkowników internetu. To nieuczciwe działanie, nastawione wyłącznie na zysk twórcy. Rzeczywista treść artykułów nie ma zazwyczaj nic wspólnego z chwytliwym nagłówkiem.
Polityczna dezinformacja lub wojna propagandowa
Wojna propagandowa toczy się na świecie od wielu lat. Nieprawdziwe informacje, które szkodzą władzom i mieszkańcom innych państw pojawiają się w sieci niemal codziennie. Podobną taktykę stosują również partie i politycy w obrębie jednego kraju. W celu obniżenia zaufania do przeciwnika prowadzą dezinformację polityczną, niekiedy całkowicie niszcząc wizerunek oponenta.
Dezinformacja biznesowa
Coraz bardziej niebezpieczne staje się również rozprzestrzenianie fake newsów, które szkodzą firmom i przedsiębiorstwom. Fałszywe informacje o działaniach firm są często udostępniane przez konkurentów z branży lub niezadowolonych klientów. Ma to negatywny wpływ na wizerunek przedsiębiorstw, który nie łatwo odbudować.
Fake newsy tworzone dla generalnej szkody
To również szczególnie popularny gatunek fake newsów. Fałszywe informacje tworzone są jak wirus - ciągle więcej i więcej. Wywołują ogólne szkody, niewymierzone w żadną konkretną grupę. Celem jest chaos i dezinformacja, które podkopują stabilność funkcjonowania społeczeństw. Dodatkowo, ten rodzaj fake newsów jest najbardziej chwytliwy - zazwyczaj tysiące ludzi udostępnia go na masową skalę.
Dezinformacja - fake news w wąskim znaczeniu
Fake news w najbardziej zawężonej definicji pokrywa się z dezinformacją. Fałszywe informacje w postaci fake newsów tworzone i udostępniane są bowiem przez ludzi o złych intencjach. Ich celem z kolei jest zyskanie osobistych korzyści. W takiej formie dezinformacja i fake newsy mogą mieć różny charakter:
- treść sfabrykowana - informacje, które się pojawiają, są całkowicie fałszywe i stworzone po to, żeby oszukać odbiorców i wyrządzić konkretne szkody,
- treść zmanipulowana - prawdziwa informacja lub obraz zostaje zniekształcona w celu oszukania odbiorców,
- treść fałszywa - fałszywe powoływanie się na realne źródła,
- fałszywy kontekst - prawdziwa treść zostaje umieszczona w fałszywym kontekście - dotyczy to głównie cytatów.
Źródła fake newsów. Gdzie powstają i jak popularyzują się fałszywe informacje?
Nasilenie występowania fake newsów związane jest bezpośrednio z rozwojem nowoczesnych technologii, w tym nowych mediów. Wśród nich prym wiodą szczególnie media społecznościowe i Internet w ogólnym znaczeniu. Nowy sposób komunikowania się z ludźmi z zupełnie innych zakątków świata sprawił, że wszystko jest prostsze - kłamstwo również. Możliwość zarówno tworzenia, jak i udostępniania treści przez każdego użytkownika Internetu także miały swój wkład w rozwój fake newsów.
Powody powstawania fake newsów są bardzo zróżnicowane. Ogromny wpływ na wzrost liczby fałszywych informacji miała tabloidyzacja mediów. Sprowadzenie praktycznie wszystkich kanałów do poziomu sensacyjnych, nierzetelnych magazynów plotkarskich znacznie osłabiło poziom publikowanych informacji. Szybki i prosty dostęp do treści, które od razu się pojawiają, sprawił również, że każdy odczuwa potrzebę posiadania informacji. Bezpośrednio łączy się to z brakiem czasu na zweryfikowanie znalezionych informacji. Nieustający napływ bodźców nie pozwala chociaż na chwilę oddechu i spokojne przemyślenie zdobytej wiedzy. Oprócz tego, przyczynami powstawania fake newsów są błędy i brak kompetencji twórców, bądź celowe manipulowanie opinią publiczną w celu osiągnięcia korzyści.
Gdzie zatem spotkasz fake newsy? Absolutnie wszędzie! Głównym kanałem rozpowszechniania fake newsów są niewątpliwie media społecznościowe. Bez ich potencjału w zakresie błyskawicznego przekazywania informacji, większość fake newsów zniknęłaby z sieci zanim zyskałaby popularność. Szczególną rolę w rozpowszechnianiu fake newsów pełni Facebook i Twitter. W mniejszym stopniu Instagram i inne portale.
W kontekście mediów społecznościowych i publikowanych tam treści nie zapomnij o trollach i botach internetowych. Poza profilami zwykłych, realnych użytkowników istnieją miliony fałszywych kont. Internetowi trolle to użytkownicy opłaceni do rozpowszechniana konkretnych fake newsów. Na Facebooku i Twitterze często działają w ramach propagandy lub dezinformacji politycznej. Z kolei boty społecznościowe to konta działające na zasadzie automatyzacji i przy użyciu sztucznej inteligencji. Automatycznie wygenerowane konta, bez obsługi użytkownika, mogą w bardzo krótkim czasie masowo publikować określone treści.
Fake newsy są również publikowane na specjalnie stworzonych w tym celu fałszywych stronach internetowych. Często adresy takich witryn są również upodabniane do adresów URL znanych serwisów. Adres strony różni się jedną literką albo wyłącznie rozszerzeniem witryny. Brak czujności powoduje, że użytkownik błędnie rozpoznaje daną witrynę jako zaufany serwis. W celu przyciągnięcia uwagi internautów, autorzy publikacji na takich portalach posługują się również sensacyjnymi, chwytliwymi tytułami i nagłówkami.
Szkody powodowane przez fake newsy - od strat osobistych po koniec kariery
Z fake newsami mierzą się wszyscy. Pomówienia i fałszywe informacje dotykają zarówno gwiazd z pierwszych stron gazet, jak i zwykłe osoby, firmy oraz przedsiębiorstwa. Chociaż niekiedy łagodne fake newsy brzmią jak niewinna zabawa, to większość z nich jest wyraźnie złośliwych i niebezpiecznych.
Fake news swoim działaniem przypomina wirus. Nie tylko szybko się rozprzestrzenia, ale wykazuje niezwykle wyniszczający potencjał. Fałszywa informacja potrafi bowiem w mgnieniu oka całkowicie zburzyć dorobek całego życia. W efekcie osoby lub firmy ponoszą naprawdę duże szkody osobiste, polityczne lub biznesowe.
W łagodnej postaci fake news to zwykle nieprawdziwa historia odnośnie miejsca i ludzi, która chwyta za serce i porusza emocje skłaniające do chętnego jej udostępniania. Nie wydaje się to mocno kłopotliwe. Jednak poziom wyżej są już fake newsy, które oczerniają i krytykują konkretne osoby lub firmy.
Rozpowszechnianie fałszywych informacji o ich działaniach czy przerobione zdjęcia znacznie podkopują społeczne zaufanie do ofiary. Jak zresztą bronić się przed nieustającym atakiem? W efekcie ofiary fake newsów mierzą się z publicznym poniżeniem, stratami finansowymi, upadkiem biznesu czy utratą szansy na wygraną w wyborach. W skrajnych przypadkach konsekwencje fake newsów są nawet śmiercionośne. Sfabrykowane informacje niejednokrotnie doprowadzały do działań destrukcyjnych lub autodestrukcyjnych. Pobudzanie skrajnych emocji to prosta droga do agresji i nieprzemyślanych działań.
Pamiętaj również, że fake newsy powstały z myślą o zmianie postaw, przekonań i zachowań całych grup ludzi. Oznacza to, że jeśli uwierzysz w fałszywą informację to prawdopodobnie, zgodnie z jej treścią, zmienisz swój sposób myślenia i zachowania. Twoje przekonania i myśli nie będą już wyłącznie Twoje - siłą wpływu będą one nakierowane przez kogoś innego.
Weryfikacja fake newsów. 8 kroków jak nie dać się oszukać!
Chociaż fake newsy błyskawicznie zawojowały Internet i media tradycyjne, to nie pozostajemy wobec nich bezbronni. Najważniejsze w walce z fałszywymi informacjami są postawy użytkowników. Świadomość, na co zwracać uwagę przy przeglądaniu informacji w sieci, to klucz do rozpoznania nieprawdziwych treści.
Przeanalizuj stronę, z której pochodzi informacja
Od tego zacznij - od sprawdzenia wiarygodności źródła. Zobacz czy strona publikuje jakieś informacje na swój temat. Mogą to być wartości, cel, sposób działania. Ważny jest również kontakt do właścicieli witryny. Czy podali e-mail albo numer telefonu, pod którym możesz uzyskać więcej informacji? Na koniec przyjrzyj się domenie, na której istnieje strona. Dokładnie sprawdź czy adres URL nie wydaje się dziwny albo czy domena nie pochodzi z jakiś egzotycznych krajów.
Przeczytaj coś więcej niż nagłówek
To wbrew pozorom bardzo istotna rada. Nie podejmuj nigdy decyzji ani działania wyłącznie pod wpływem emocji, które poczułeś po przeczytaniu tytułu. Nagłówki są celowo tworzone w sposób prowokacyjny. Zachęcają do kliknięcia. Po wejściu w artykuł, treść zwykle ma niewiele wspólnego z zapowiedzią. Dlatego zawsze czytaj całość.
Sprawdź autorów treści
Wiemy, że nie zawsze jest to możliwe. Cała masa artykułów i publikacji nie zawiera nazwiska konkretnego autora. Nawet niektóre z wiarygodnych treści nie są podpisane. Jeśli jednak widzisz personalny podpis autora - zweryfikuj tę osobę i jej wiarygodność. Sprawdź czy to w ogóle prawdziwa postać oraz jakie ma kompetencje. Przydatne będzie przejrzenie także innych jej publikacji.
W treści podano źródła? Zweryfikuj je!
Przypisy dodane do treści artykułów i publikacji to doskonałe narzędzie do sprawdzenia wiarygodności informacji. Wejdź w linki dołączone do tekstu i zobacz czy w ogóle istnieją. Przeczytaj teksty źródłowe i określ, czy odnoszą się bezpośrednio do poruszanego tematu. Dokładnie zbadaj także źródła cytatów i przytoczonych wypowiedzi innych osób.
Data publikacji treści - nie daj się nabrać na “odgrzewany kotlet”
Ponownie - nie wszystkie newsy w sieci mają podaną pierwotną datę publikacji. A to niezwykle ważne do określenia aktualności informacji. Poszukaj danego tematu na innych portalach i stronach - dla upewnienia się, że nie jest to dawna historia odtwarzana od nowa.
Nie wierzysz? Porównaj!
Porównanie znalezionych treści z innymi wiarygodnymi źródłami to podstawa weryfikacji fake newsów. Skorzystaj z zaufanych źródeł, takich jak witryny gazet i magazynów, tematyczne wyszukiwarki czy naukowe bazy danych. Zobacz w jakim świetle przedstawiają dane wydarzenie inne portale informacyjne. Czy uwzględniają różnorodne perspektywy i źródła? Zwróć szczególną uwagę na to, czy fakty i przebieg wydarzeń pokrywają się na każdej z przeglądanych stron.
Uważaj na komentarze
Zdarza się, że treść newsa lub artykułu jest prawdziwa.. ale komentarze już nie. Istnieje możliwość, że linki i treści publikowane są przez automatyczne boty albo osoby specjalnie zatrudnione do głoszenia fałszywych, mylących informacji.
Rozważ własne uprzedzenia
Zastanów się czy Twoja stronniczość, przekonania i uprzedzenia nie rzucają światła na sposób odbierania przez Ciebie informacji. Może to Ty, pod naciskiem własnych myśli, znajdujesz w treści newsów i artykułów coś, czego zupełnie tam nie ma? Wiemy, że bycie obiektywnym bywa trudne, ale podejmij wyzwanie i otwórz się na inne punkty widzenia.
Walka z fake newsami tylko po fakcie? Zdecydowanie nie!
Chociaż walka z fake newsami to ciężka przeprawa - nie jest niemożliwa. Każdy z nas może wziąć udział w zapobieganiu fali nieprawdziwych informacji. Nawet najmniejsze działania przybliżają do celu. Weryfikacja popularnych już fałszywych informacji to nie wszystko. Istnieje jeszcze kilka innych sprawdzonych sposobów na zapobieganie nadmiernemu rozprzestrzenianiu fałszywych informacji w sieci.
Wieloetapowa weryfikacja informacji
W najprostszym tłumaczeniu jest to sprawdzanie wszystkich stwierdzeń i informacji zawartych w tekstach, artykułach, grafikach i filmach. Kluczowe jest porównanie ich ze stanem faktycznym. Analiza treści przy wykorzystaniu innych wiarygodnych źródeł pozwoli na potwierdzenie lub zaprzeczenie prawdziwości informacji.
Edukacja użytkowników mediów
Edukacja to kluczowe działanie, jeśli zakładamy długofalową walkę z fake newsami i dezinformacją. Powinna odbywać się przekrojowo: od wieku dziecięcego, poprzez dorosłych aż po seniorów. Przynosi korzyści w formie zwalczania fałszywych informacji. Edukacja pozwala również na znaczne podniesienie umiejętności korzystania z sieci, sprawdzania prawdziwości newsów, selekcji i opiniowania treści. Tylko korzystanie z wielu źródeł i ich porównywanie utrwala model działania zapobiegający rozprzestrzenianiu nieprawdziwych treści.
Podniesienie standardów działania mediów
To przede wszystkim tzw. “dziennikarstwo źródeł”. Bezsprzecznie ważne jest podawanie przy każdej treści informacji sprawdzonych, wyważonych, rzetelnych i opierających się na faktach. Jest to niemożliwe bez korzystania z zaufanych źródeł. Należy oddzielić fakty od opinii autorów tekstu - treści informacyjnie nie powinny zawierać żadnych personalnych dopisków dziennikarzy.
Włączenie platform społecznościowych do walki z fake newsami
Działania zapobiegające rozprzestrzenianiu fake newsów nie są skuteczne bez wkładu administratorów mediów społecznościowych. Praca nad mechanizmami rozpoznawania, oznaczania, zgłaszania fałszywych informacji przez social media to ogromny krok w walce z fake newsami. Każda rzetelna treść ze stron rządowych powinna być odpowiednio oznaczona. To samo z fake newsami. Treści, które były fałszywe nie powinny zostać wyłącznie usunięte z platformy. Ważne jest poinformowanie użytkowników o tym, że były to nieprawdziwe informacje. Bez tego, fake newsy nigdy się nie skończą.
Widzisz fake news? Zgłoś go sam!
Zanim wdrożone zostaną systemowe rozwiązania do walki z fake newsami.. możesz zgłaszać je sam! Istnieją strony i portale, które zajmują się weryfikacją nieprawdziwych informacji. Demaskują fake newsy i konta internetowych trolli. Przesłanie im informacji o możliwym fake newsie nic nie kosztuje, a dołoży cegiełkę do zwalczania dezinformacji. Ważne jest również, żebyś od razu blokował lub zgłaszał podejrzane treści do administratorów stron internetowych i mediów społecznościowych.
Fake newsy to prawdziwa plaga współczesnego świata. Pojawiają się wszędzie, dotyczą niemal każdego tematu i bardzo ciężko z nimi walczyć. Bez pracy nad własnymi umiejętnościami i postawami każdy z nas może paść ofiarą fałszywych informacji. Brak jednoznacznych regulacji na temat zwalczania i zapobiegania rozpowszechnianiu nieprawdziwych treści jeszcze bardziej utrudnia całą sytuację. Ale! Po przeczytaniu naszego artykułu jesteś już o krok przed fake newsami. Wykorzystaj zdobytą wiedzę do jeszcze skuteczniejszego weryfikowania informacji. Podziel się sprawdzonymi wskazówkami ze znajomymi i razem z nimi walcz przeciwko nieuczciwym działaniom. Powodzenia!
